Η λογοτεχνία σε μετάβαση

ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ 15.06.25 21:04

Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα, το τοπικό ήταν κυρίαρχο παράδειγμα στην ελληνική λογοτεχνία, με τη μυθοπλασία της αγκυρωμένη στην εθνική συγχρονία και διαχρονία, τις οποίες διερευνούσε και, κριτικά ή μη, ανακατασκεύαζε. Οσες φορές, δε, έβγαινε από τα σύνορα, συνήθως και πάλι κυριαρχούσαν η ελληνική προβληματική και η σχέση της με τη διεθνή συγκυρία.

Λίγο πριν και μετά το γύρισμα του νέου αιώνα, η παγίωση και η επέκταση της παγκοσμιοποίησης επέφεραν την υποχώρηση του τοπικού, όχι μόνο στο οικονομικό επίπεδο, αλλά και στο πολιτισμικό πεδίο και συνέβαλαν στην ομογενοποίηση των τρόπων ζωής και σκέψης, τουλάχιστον στον αναπτυγμένο δυτικό κόσμο. Παρά την ύπαρξη ακόμα πολλών ιδιαίτερων εθνικών χαρακτηριστικών, συγκροτήθηκε πλέον μια νομαδική κουλτούρα και αντίληψη, κυρίως στις νέες γενιές, οι οποίες είτε από επιλογή είτε από ανάγκη μετακινούνται από τη μια χώρα στην άλλη, ζουν πλέον σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες και ενσωματώνουν, πραγματικά ή ιδεολογικά, την ανάδυση των πολλαπλών, πλέον, ταυτοτήτων.

Η νέα συνθήκη, πέρα από τις άλλες αναλύσεις της, απαιτεί φυσικά και το λογοτεχνικό βλέμμα, το οποίο έχει τη δυνατότητα να εντοπίσει και να αναδείξει με τους δικούς του τρόπους, τις πολλαπλές προσλήψεις της. Η απαίτηση αυτή αφορά βέβαια και την εγχώρια λογοτεχνική παραγωγή αφού και η ελληνική κοινωνία, παρά τις αρκετές παραδοσιοκρατικές αντιστάσεις της, μετέχει στη νέα πολιτισμική συνθήκη και ήδη αρκετά έργα της επιχειρούν να τη διερευνήσουν και να την ανασυνθέσουν μυθοπλαστικά.

Η ανθολογία διηγημάτων με τον τίτλο «Από το τοπικό στο παγκόσμιο» και με επιμέλεια του συγγραφέα και κριτικού λογοτεχνίας Γιώργου Περαντωνάκη είναι μια τέτοια απόπειρα και μάλιστα πολυπρισματική με τις πολλές και διαφορετικές οπτικές των συγγραφέων της. Ο Περαντωνάκης ανοίγει το βιβλίο με μια περιεκτική εισαγωγή, με τον δηλωτικό τίτλο «Μεταξύ Αιγαίου και οικουμένης…», στην οποία περιγράφει κάποιες από τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, όπως την αλλαγή της θεώρησης της πατρίδας και της παράδοσης, και στέκεται και στις εκδηλώσεις της στην Ελλάδα, όπως τη μετατροπή της σε χώρα υποδοχής μεταναστών και την επακόλουθη αμφισβήτηση της κυριαρχίας του μοναδικού εθνικού λόγου.

Αναδεικνύει δε τη διαδικασία μετάβασης των εγχώριων λογοτεχνών από την τοπική θεματική στην παγκόσμια και την εκτύλιξή της σε άλλες και πολυπολιτισμικές πλέον χώρες, με ξένους συχνά ήρωες και με νέα αφηγηματικά είδη. Τονίζει όμως και την ύπαρξη μιας αντίθετης τάσης προς το τοπικό ξανά, με τη μορφή της επαρχίας και του ιστορικού παρελθόντος. Οι συγγραφείς της ανθολογίας και τα διηγήματά τους κινούνται σ’ αυτό το αφηγηματικό πλαίσιο, όπου η κοσμοπολίτικη θεματική φαίνεται να έχει την πρωτοκαθεδρία.

Οι τόποι των διηγημάτων είναι και εγχώριοι και αλλοδαποί. Σχεδόν όλοι οι ήρωές τους έχουν εργασιακή ή άλλη σχέση με πόλεις του εξωτερικού, όπως και κάποιοι αλλοδαποί απ’ αυτούς ζουν αντίστοιχα στην Ελλάδα. Ετσι στο διήγημα «Ανήμερες Αμερικές» του Χάρη Καλαϊτζίδη, ο διανοούμενος ήρωάς του γνωρίζεται με ένα ζευγάρι Αμερικανών και αποτυπώνουν μαζί σκηνές και ατομικές ή συλλογικές συμπεριφορές από τα υπερεθνικά πλέον Εξάρχεια, ενώ στο «Without People You’re Nothihg» της Κατερίνας Λάκκα, δύο εικοσάχρονες κοπέλες περιφέρονται στο νυχτερινό Λονδίνο και παρά τις αναφορές τους στις τραγωδίες της Μέσης Ανατολής, βιώνουν τη δυτική πολιτισμική συνθήκη στην οποία εν τέλει ανήκουν.

Αντίθετα στα διηγήματα «Μια γλυκιά μπουκιά» του Νικήτα Παπακώστα και «Spiritus asper» του Ακη Παπαντώνη, οι μετανάστες ήρωές τους, Πακιστανός στο ένα και μια γυναίκα από κάποια απροσδιόριστη χώρα στο άλλο, υφίστανται την πολλαπλή και ποικιλότροπη εκμετάλλευση και αδυνατούν να προσαρμοστούν στο ελληνικό κοινωνικό περιβάλλον, με οδυνηρό αποτέλεσμα, κυρίως για τον πρώτο. Ενα φιλελεύθερο μεσοαστικό ζευγάρι στέκεται αμφίσημο απέναντι στην «εισβολή» κάποιων λέξεων της ξένης οικιακής βοηθού τους στο λεξιλόγιο του μικρού τους παιδιού, στο διήγημα «Οι άλλες λέξεις» του Χρίστου Κυθρεώτη, ενώ στο «Ιθαγένεια» του Γιάννη Μπαλαμπανίδη, δοκιμάζεται η αντοχή της ιθαγένειας ανάμεσα σε ένα υπερεθνικό εργασιακό περιβάλλον στην Ολλανδία, σε μια σχέση με ξένη και μάλιστα Τουρκάλα και τη γενέθλια πόλη της Θεσσαλονίκης.

Μια χήρα, νέα γυναίκα ακόμα, μετά τη σεξουαλική της σχέση με έναν νεαρό Ολλανδό, επιχειρεί το άλμα στη συνολική της ελευθερία στο διήγημα «Κάλυμνος» της Μαίρης Καλανδαρίδου, ενώ στο «Χορέψετε, χορέψετε» της Τατιάνας Κίρχοφ, γύρω από τον χορό σε ένα πανηγύρι στην Ικαρία ξεδιπλώνονται ιστορίες νέων και ηλικιωμένων, ντόπιων και ξένων και συνθέτουν ένα παράλληλο γαϊτανάκι του βίου. Ο ήρωας του διηγήματος «Πιο σημαντικός από τη Ρώμη» του Μιχάλη Μαλανδράκη αρνείται να αποδεχθεί το τέλος της ερωτικής του σχέσης και αποφασίζει να αναζητήσει την πρώην σύντροφό του στη Ρώμη όπου είχε καταφύγει ή όπου αλλού χρειαστεί, ενώ στο «Η Ιθάκη στην πλάτη» της Ελένης Στελλάτου, ο Τζορτζ διαμένει στο πατρογονικό ελληνικό νησί του όπου εργάζεται διαδικτυακά, χρησιμοποιεί την τεχνητή νοημοσύνη και στέλνει αναπάντητα μηνύματα στον εραστή του στη Νέα Υόρκη. Στο διήγημα «Γιατί δεν κοιμούνται τα χταπόδια;» του Ηλία Μπιστολά, μια παγκόσμια επιδημία αϋπνίας συμβαδίζει με τις ακραίες σχέσεις των χαρακτήρων του, ενώ στο «Ποικίλη δράση ηδονικών προσαρμογών» του Κώστα Περούλη, ο διανοούμενος ήρωας συνδυάζει την είσοδό του στο παγκόσμιο διαδικτυακό πορνό με καβαφικές παραπομπές στην παρακμιακή ελληνιστική εποχή, κατ’ αναλογία με την τωρινή.

Εν τέλει η ανθολογία με τις αφηγήσεις της συλλαμβάνει και αποτυπώνει πολιτισμικές συμπεριφορές, αντιλήψεις και στοιχεία του υβριδικού σύγχρονου κόσμου και συνεισφέρει στην προσπάθεια διαμόρφωσης ενός νέου ελληνικού λογοτεχνικού παραδείγματος, πέρα από το παραδοσιακό.