Η βία μιας διπλής προσταγής

Η βία μιας διπλής προσταγής • Paulo Scott • Φαινότυποι •  Μετάφραση: Αθηνά Ψυλλιά • Εκδόσεις Gutenberg

«Ενιωσα τότε έτοιμος να εμφανίσω ένα δείγμα των φαντασμάτων που στοίχειωναν τις σκέψεις μου, φαντασμάτων από κάθε φορά που είχα νιώσει καταπιεσμένος επειδή ήμουν αυτός που ήμουν, διαπαιδαγωγημένος με την ιδέα ότι ανήκα σε μια μαύρη οικογένεια, και η ιδέα αυτή έγινε ταυτότητά μου, και πλασμένος σε έναν φαινότυπο που παραφωνούσε βάναυσα με την ταυτότητα αυτή, δύο παράγοντες που, συνδυαστικά, με πέταξαν για πάντα έξω από τις γενικεύσεις του παιχνιδιού αυτό είναι μαύρο αυτό είναι λευκό, και μου έδωσαν έναν απέραντο μη τόπο να διαχειριστώ, φαντασμάτων που με καθιστούσαν, για την ακαταμάχητη μυωπική νέα κυβέρνηση μεταξύ άλλων, το σωστό άτομο για να βρίσκομαι εκεί».

Για το βιβλίο «Φαινότυποι», το μυθιστόρημα του Βραζιλιάνου συγγραφέα Πάουλο Σκοτ, είχαμε ακούσει από το 2022 όταν ήταν προτεινόμενο για το Διεθνές Βραβείο Booker που τελικά κέρδισαν «Τα επτά φεγγάρια του Maali Almeida» του Shehan Karunatilaka. Η διεθνής λογοτεχνική κριτική στάθηκε ιδιαίτερα στο βιβλίο του γιατί αποτελεί μια συναρπαστική εξερεύνηση της δύσκολης πραγματικότητας των φυλετικών σχέσεων στη Βραζιλία. Ο Σκοτ με αφορμή το δικό του βίωμα -γεννήθηκε στο Πόρτο Αλέγκρε σε μαύρη οικογένεια έχοντας ο ίδιος φαινότυπο ανοιχτό- προσεγγίζει σύνθετα εθνικά και βαθύτατα υπαρξιακά ζητήματα με φιλοσοφική διάθεση και πρωτότυπη λογοτεχνική δεξιοτεχνία.

Επικεντρώνεται σε δύο αδέρφια, τον Φεντερίκο και τον Λορένσο, οι οποίοι έχουν μεγαλώσει σε μια φτωχή γειτονιά στο Πόρτο Αλέγκρε, στον Νότο της Βραζιλίας, σε μια οικογένεια που αυτοπροσδιορίζεται ως μαύρη. Αλλά ο ανοιχτόχρωμος Φεντερίκο και ο σκουρόχρωμος Λορένσο σύντομα συνειδητοποιούν τη βάρβαρη διάκριση που κάνει η κοινωνία ανάμεσά τους. Τα αδέρφια γίνονται μια ζωντανή ενσάρκωση των πολλών ασυνεπειών και αδικιών της «χρωστικοκρατίας» της Βραζιλίας που είναι η βασική έκφανση του ρατσισμού και αφορά το γεγονός ότι τα μη λευκά άτομα υφίστανται περισσότερες διακρίσεις όσο πιο σκούρο είναι το δέρμα τους. Παρ’ όλο που η αφήγηση εναλλάσσεται μεταξύ Μπραζίλια και Πόρτο Αλέγκρε, το τελευταίο, και πιο συγκεκριμένα η γειτονιά του Παρτένον, είναι το γεωγραφικό επίκεντρο του μυθιστορήματος. Θα έλεγα επίσης ότι εκεί βρίσκεται η ψυχή του. Παραπέμπει προφανέστατα στον Παρθενώνα - στα τέλη του 19ου αιώνα μια ομάδα λόγιων κατοίκων σκόπευε να χτίσει εκεί ένα μικρό αντίγραφό του. Είναι μια γειτονιά εργατικής τάξης με κυρίως μαύρους κατοίκους, αλλά είναι εγκλωβισμένη ανάμεσα σε αστικές ζώνες, επίσημα στην Ανατολική Ζώνη, κοντά στο ιδιωτικό καθολικό πανεπιστήμιο και συνορεύει με οδούς που εξυπηρετούνται από γραμμές λεωφορείων προς τα διάφορα μέρη της πόλης.

Ο μακροπερίοδος καταιγιστικός λόγος του Σκοτ δεν σ’ αφήνει να πάρεις ανάσα. Ακολουθώντας τη ροή της συνείδησης ξεχύνεται στις σελίδες το ίδιο ορμητικός όσο και η οργή των δύο αδερφών για τον άδικο και μισαλλόδοξο κόσμο όπου ζουν.

Η αφήγηση ξεκινά με τον πλέον μεσήλικα Φεντερίκο να εργάζεται ως υπερασπιστής της φυλετικής δικαιοσύνης και να συμμετέχει σε μια επιτροπή για την ανάπτυξη λογισμικού για την αξιολόγηση «μαύρων, σκούρων και ιθαγενών υποψηφίων» για ποσοστώσεις εισαγωγής στη δημόσια εκπαίδευση.

«…σ’ αυτή τη χώρα υπνοβάτη, γιγαντιαία πρώην αποικία του πορτογαλικού στέμματος στη Νότια Αμερική, που χαρακτηρίζεται διεθνώς ως ο τόπος της εθνοτικής αρμονίας και μιας τόσο επιτυχημένης επιμειξίας, ο τόπος όπου η πρακτική να βιάζουν οι λευκοί άντρες τις μαύρες και αυτόχθονες γυναίκες…»

Κάνοντας μια αναδρομή μεταξύ της δεκαετίας του 1970 και του σήμερα διαβάζουμε έντονα επεισόδια της ζωής του Φεντερίκο και του Λορένσο με απροκάλυπτο ρατσισμό.

Οταν η κόρη του Λορένσο συλλαμβάνεται κατά τη διάρκεια μιας διαδήλωσης, ο Φεντερίκο επιστρέφει στο Πόρτο Αλέγκρε, όπου παλεύει με ανεξιχνίαστα γεγονότα και σχέσεις από το παρελθόν του και αντιμετωπίζει την ενοχή του που επωφελήθηκε από τα προνόμια του ανοιχτόχρωμου δέρματος. Το μυθιστόρημα συνεχίζει να κάνει κύκλους πίσω σε μια συγκεκριμένη ημέρα του 1984, η οποία είχε τεράστιο αντίκτυπο στη ζωή του Φεντερίκο, καθώς και στον Λορένσο και την κόρη του. Η πλήρης ιστορία εκείνης της ημέρας αναδύεται σιγά σιγά σε όλο το μυθιστόρημα, με τον Σκοτ να δένει επιδέξια όλα τα κομμάτια του παζλ της ζωής του Φεντερίκο.

«Είσαι πολύ ψωνισμένος, Φεντερίκο, πάντα ήσουν, Κοίτα το χρώμα σου, κοίτα τα μαλλιά σου, πώς χτενίζεις το μαλλί σου σαν να είναι γλειμμένο, Εσύ έχεις το λευκό σου τσόφλι, ένα γαμημένο πάσο για οπουδήποτε, Ποτέ δεν θα καταλάβεις τι είναι να είσαι μαύρος, γαμώτο, να σε καταδιώκουν επί εικοσιτετραώρου βάσεως στον δρόμο σου, στη συνοικία σου, στην πόλη σου. Δεν ξέρεις. Είσαι ένα ψώνιο…»

Στο κατατοπιστικό της επίμετρο η μεταφράστρια του βιβλίου Αθηνά Ψυλλιά μάς περιγράφει τη συνεργασία της με τον Πάουλο Σκοτ για την ελληνική μετάφραση ώστε να μας εξηγηθούν τόσο η καταγωγή του «Κολορίσμο», μιας ιδιότυπης μορφής ρατσισμού στη Βραζιλία, όσο και η σημερινή πολιτική των ποσοστώσεων στη χώρα. «Μια από τις σημαντικές μαύρες φωνές της ψυχανάλυσης στη Βραζιλία, η Neusa Santos Souza (2021, σ.20), αναφέρει: Να είναι κανείς μαύρος σημαίνει να του ασκείται σταθερά, αδιάλειπτα, σκληρά, χωρίς παύση ή ανάπαυλα, η βία μιας διπλής προσταγής: από τη μία να ενσαρκώνει το σώμα και τα ιδανικά του Εγώ του λευκού υποκειμένου και από τη άλλη να αρνείται και να ακυρώνει την παρουσία του μαύρου σώματος. Εκεί εδράζεται, κατά τη γνώμη μας, η σπονδυλική στήλη της ρατσιστικής βίας».

Το βιβλίο «Φαινότυποι» του Πάουλο Σκοτ αναδεικνύει τα ζητήματα των φυλετικών στερεοτύπων, των φαινοτύπων και του θεσμικού ρατσισμού στη Βραζιλία και όχι μόνο, ζητήματα που πρέπει ακόμη να γίνουν ορατά και να διερευνηθούν. Είναι όμως και ένα συναρπαστικό βιβλίο που με πολύ χιούμορ, αυτοσαρκασμό και λογοτεχνική μαεστρία σού μένει πραγματικά αξέχαστο.