Σύνοψη ενός αχανούς πολιτικού και πολιτιστικού σύμπαντος

Υπάρχουν, λοιπόν, συγγραφείς η προσωπικότητα και το έργο των οποίων είναι άρρηκτα δεμένα με έναν ευρύτερο τόπο, όχι μόνο με τη γεωγραφική αλλά και την πολιτισμική σημασία. Για τον Ντίνο Σιώτη, που εξ αρχής δεν αρκέστηκε στην ιδιότητα του λογοτέχνη, αλλά έγινε και δοκιμιογράφος, κριτικός, εκδότης βιβλίων, δημιουργός λογοτεχνικών περιοδικών και δημοσιογράφος, αυτός ο τόπος είναι η Αμερική και ιδίως οι Ηνωμένες Πολιτείες της· εκεί έζησε, δημιούργησε, έγραψε και κατέγραψε για είκοσι οκτώ χρόνια. Και για όλους εμάς που τον διαβάζαμε στις εφημερίδες και στα περιοδικά, φροντίζοντας να κρατάμε τα αποκόμματα σε φακέλους και ντοσιέ, για να μη χαθεί με τα φύλλα της επικαιρότητας η ιδιαίτερη, αξιανάγνωστη γραφή του, μοιάζει σχεδόν αδιανόητο το γεγονός ότι στον παρόντα τόμο περιλαμβάνονται εκατοντάδες από εκείνα τα κείμενά του που έχουν σχέση ακριβώς με τον συγκεκριμένο τόπο. Εισερχόμαστε λοιπόν με τεταμένο ενδιαφέρον σε τούτο το χάρτινο αρχιτεκτόνημα και διαπιστώνουμε την τρίκλιτη μορφή του, σαν κτίσμα πολύτιμης γνώσης και εμπειρίας· σε αντίθεση, όμως, με τις καθιερωμένες βασιλικές, τα τρία μέρη δεν είναι αναπτυγμένα κάθετα αλλά οριζόντια, με τρόπο που το ένα να αποτελεί είσοδο στο άλλο. Οι αντίστοιχες επιγραφές είναι εύγλωττες και ο παραλληλισμός απολύτως κατάλληλος: Inferno, Purgatorio, Paradiso.

Τα κείμενα του «Ηφαιστείου» αποτελούν το βάπτισμα του πυρός στη διακεκαυμένη ζώνη μιας χώρας όπου σε μεγάλο βαθμό κυριαρχούν η πολιτική παρακμή, οι κοινωνικές ανισότητες και η εξαθλίωση της καθημερινής ζωής. Πώς κατασκευάζεται ο ρόλος που έχει προσδιορίσει για τον εαυτό της η υπερδύναμη του πλανήτη, ποιες είναι οι πλείστες μορφές του φασισμού της χριστιανικής Δεξιάς, πώς καταφέρνουν οι τηλευαγγελιστές και διεκδικούν ρόλο στο πολιτικό γίγνεσθαι, πώς προσωποποιούν οι εκάστοτε πρόεδροι και ανώτατοι αξιωματούχοι την εξουσία της γοητείας και τη γοητεία της εξουσίας, ποιο είδος λαγνείας κυριαρχεί στο συλλογικό φαντασιακό των Αμερικανών πολιτών; Καθώς ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου αφορά κριτικά σημειώματα για εξαιρετικά ενδιαφέροντα δοκιμιακά βιβλία, τα περισσότερα από τα οποία είναι αμετάφραστα στη γλώσσα μας, αντιλαμβάνεται κανείς την πρόσκλησή μας σε έναν κόσμο πλούσιας πολιτικής σκέψης και στοχασμού. Για παράδειγμα, πώς να προσπεράσει κανείς βιβλία όπως το Νοτιοαμερικανικά Μπλουζ – Ενα ταξίδι μέσω της φτώχειας προς τη δημοκρατία του Ερλ Σόρις, όπου ο συγγραφέας του συναντά εκείνους που ζουν σε τρέιλερ και χαμόσπιτα, ασκούν ή υφίστανται βία, υποφέρουν από ψυχικές ασθένειες και πλείστες εξαρτήσεις και ζουν σε οικογένειες χαραγμένες από σεξουαλική κακοποίηση; Η προτεινόμενη λύση, να αποκτήσουν «πολιτική», με τη συμμετοχή τους στα κοινά και την επανασύνδεση με τη δημόσια ζωή, δεν αμφισβήτησε μόνο τις πατροπαράδοτες ερμηνείες της φτώχειας, αλλά είχε και ως πείραμα απρόσμενα αποτελέσματα, καθώς πλείστοι εξ αυτών κατέληξαν να σπουδάζουν και εν γένει να έχουν αλλάξει ριζικά τη ζωή τους.

Ο διαχρονικός χαρακτήρας των κειμένων είναι άξιος αναφοράς, καθώς μπορεί μεν να γράφτηκαν σε μια συγκεκριμένη χρονική συγκυρία, αλλά μοιάζουν να αφορούν το σήμερα σχεδόν περισσότερο από το χθες. Ενδεικτική περίπτωση αποτελεί η «Τελευταία ευκαιρία για μια λευκή, χριστιανική Αμερική» και το συγκαλυμμένο πρόταγμα του τότε για πρώτη φορά υποψηφίου Ντόναλντ Τραμπ αλλά και της μεγάλης στρατιάς των νεοσυντηρητικών, που μιλούσαν και μιλάνε για τη μεγάλη πλειοψηφία της λευκής εθνικής ταυτότητας και τον παραμερισμό των μαύρων, των μουσουλμάνων, των Ασιατών και των απιστοποίητων μεταναστών, με δυο λόγια των μειονοτήτων που αν συναθροιστούν, εκείνες είναι που αποτελούν τη νέα αμερικανική πλειονότητα· εκείνων που ξεχνούν πως στις Ηνωμένες Πολιτείες κανείς δεν είναι ξένος, επειδή όλοι είναι ξένοι. Μπορεί κανείς, αναρωτιέται ο Σιώτης, να αρνηθεί ότι η Αμερική θριαμβεύει ακριβώς χάρη στη μεγάλη ώθηση που της δίνουν οι μετανάστες με τις διαφορετικές γλώσσες και κουλτούρες τους; Μπορεί κανείς να τη φανταστεί χωρίς Ιταλούς, Ιρλανδούς, Εβραίους, Ελληνες, Ασιάτες ή Λατινοαμερικανούς;

Το πέρασμα στο «Καθαρτήριο» σημαίνει την αποδοχή της ελπίδας μέσα στον ζοφερό της κόσμο και την ικανότητα «ακροβασίας ανάμεσα στο καλό και το κακό». Ποια είναι τα όπλα του ανυπεράσπιστου πολίτη αν όχι ο ίδιος ο πολιτισμός και η πνευματική ζωή που θα τον ωθήσει σε σκέψη και δράση; Αναμφίβολα η κοινή γλώσσα της ποίησης μπορεί να αποτελέσει έναν σχετικό πυλώνα, όταν διαχυθεί μέχρι τον τελευταίο πολίτη και ώς τον ύστατο δημόσιο τόπο – πρόκειται, άλλωστε, για ένα πεδίο που ο συγγραφέας γνωρίζει καλά, καθώς αποτελεί έναν μανιώδη συντελεστή αυτής ακριβώς της δράσης και στα καθ’ ημάς. Η επικράτηση του «φυσικού» βιβλίου σε σύγκριση με το ηλεκτρονικό, αλλά και η εξαφάνιση των μικρών βιβλιοπωλείων από τις διαδικτυακές υπεραγορές, η επίδραση των παλαιότερων λογοτεχνικών περιοδικών και η ευκαιρία των σύγχρονων, καθώς και τα νέα εκδοτικά ήθη γενικότερα που διασταυρώνονται με τα αντίστοιχα τεχνολογικά, αποτελούν όλα δρόμους όπου περισσότερο ή λιγότερο καλούμαστε να επιλέξουμε ή, έστω, να αντισταθούμε.

Τελικά ακόμα και στην κόλαση της σύγχρονης ζωής, που προφανώς δεν περιορίζεται στα αμερικανικά χωρικά ύδατα, υπάρχει ο «Παράδεισος»· κι αυτός δεν βρίσκεται σε κάποιο αόριστο επέκεινα αλλά στον ίδιο τον πολιτισμό, από τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία ώς τη μουσική και τις τέχνες και φυσικά στα πρόσωπα που τα διακονούν. Από τον ενενήντα ετών αγωνιστή Λόρενς Φερλινγκέτι που ως δημόσιο πρόσωπο ήταν παρών σε οτιδήποτε προοδευτικό, τοπικό ή παγκόσμιο, είτε αφορούσε την έξωση ηλικιωμένων Κινέζων από ερειπωμένο ξενοδοχείο της Τσάιναταουν για να γίνει ουρανοξύστης, είτε Μεξικανούς εργάτες γης που προσπαθούσαν να φτιάξουν συνδικάτο, είτε τους αγώνες εξόριστων από χώρες της Λατινικής Αμερικής που μάχονταν τη χούντα στην πατρίδα τους, μέχρι τους σύγχρονους εκδότες, διανοητές και συγγραφείς, με τους οποίους ο Σιώτης συνομιλεί απευθείας μαζί τους ή με το έργο τους, ο πνευματικός κόσμος μπορεί πράγματι να αντισταθεί απέναντι στη βαρβαρότητα των καιρών.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η παραβολή του συγγραφέα όσον αφορά τη δύναμη της λογοτεχνίας, με αφορμή το βιβλίο του Ντον Ντελίλο Underworld. Καθώς το μυθιστόρημα αφορά ό,τι θάβουμε ή προσπαθούμε να θάψουμε και όσα σπρώχνουμε στο υποσυνείδητο και στην αθέατη πλευρά της ζωής μας, η σύνδεση είναι αναπόφευκτη: μπορεί ο κόσμος της επιφάνειας να μην παύει να δημιουργεί έναν άλλο κόσμο, κάτω από το έδαφος, τον κάτω κόσμο με ό,τι αποβάλλει, απορρίπτει και θεωρεί άχρηστο, όμως, όπως η μνήμη, έτσι και αυτά τα απόβλητα δεν παραμένουν ακίνητα και στατικά, αλλά εξακολουθούν να έχουν τη δική τους υπόσταση· και όπως η ιστορία, έτσι και το παρελθόν ποτέ δεν θάβεται μια και καλή, αλλά επανέρχεται συνήθως για να μας ενοχλεί. Η σύγχρονη γραφή οφείλει να είναι πάντα ανασκαφική και ενοχλητική.

Σε αυτό το σπάνιο λιβάδι άρθρων, ανταποκρίσεων, επιστολών, ταξιδιογραφημάτων, κριτικών, σημειώσεων, συνομιλιών, σύντομων δοκιμίων και εξομολογήσεων, διεσπαρμένων σε πλήθος εντύπων και ενθέτων από το 1973 μέχρι το 2022, ο άλλοτε χίπης των αρχών της δεκαετίας του ’70 και αργότερα σύμβουλος Τύπου στην πρεσβεία της Ελλάδας στην Οτάβα και στα προξενεία της Ελλάδας στο Σαν Φρανσίσκο, στη Νέα Υόρκη και στη Βοστόνη, διατηρώντας το αναλλοίωτο, ασυμβίβαστο βλέμμα του και την ιδιότητα ενός ακτιβιστή του πολιτισμού, έχει τον δικό του τρόπο γραφής: οι λέξεις δεν περισσεύουν, μόνο εστιάζουν στον πυρήνα του θέματος· τα κείμενα, ακαριαία και πυκνά, μοιάζουν με διηγήματα που αποστάζουν το καίριο και ανοίγουν ένα μικρό παράθυρο σε μια μεγάλη εικόνα. O Ντίνος Σιώτης είναι, άλλωστε, ένας ποιητής που γνωρίζει καλά την τέχνη της αφαίρεσης, ακριβώς το στοιχείο που καθιστά και τις κριτικές του ευσύνοπτες και πλήρεις. Είναι δυνατόν ο στοχασμός και ο σκεπτικισμός να συνυπάρχουν με την αισιοδοξία και τις εναλλακτικές προτάσεις; Σε τούτο το ολοκληρωμένο σύμπαν, είναι.

*Νομικός, φιλόλογος, https://pandoxeio.com